Deze tekst is auteursrechtelijk beschermd.

Hersenspoeling - de psychologie van gedachtenbeïnvloeding

door dr. Joost Meerloo

Aanbeveling door prof. dr. Michaéla Schippers

  Dit boek is een actuele klassieker. Het geeft een vrij compleet overzicht van de manieren waarop het menselijk brein en gedrag gemanipuleerd, gecontroleerd en onderworpen kan worden. De methoden die worden beschreven, worden stelselmatig gebruikt door naar totalitarisme neigende regimes en groepen. Dit heeft echter wel een prijs, zoals op pagina 25 wordt beschreven:

   ‘Zowel de folteraar als het slachtoffer verliezen uiteindelijk alle menselijke waardigheid.’

   Dit zie ik terug op grotere schaal in de maatschappij, waar de elite en de massa zich uiteindelijk dysfunctioneel gaan gedragen, en deze aanpak kent uiteindelijk uitsluitend verliezers. Niet alle mentale beïnvloeding vindt plaats in gevangenschap. De methoden die worden beschreven, beïnvloeden ook vaak de ‘vrije mens’, of de mens die denkt dat hij volledig vrij is in zijn denken en handelen. De methoden zijn vaak zo geraffineerd dat mensen het niet in de gaten hebben. Van alle kanten worden we bestookt met informatie, die vaak bewust zo gepresenteerd wordt dat het ons denken en gedrag beïnvloedt. Het boek werd in 1956 gepubliceerd, maar het is in het huidige tijdsgewricht actueler dan ooit. Deze vertaling doet recht aan de oorspronkelijke Engelse editie. Een belangrijk en nuttig boek!

Prof. dr. Michaéla Schippers, Monnickendam, 21 oktober 2023

Inleiding

  In dit boek onderzoekt Joost A. M. Meerloo de psychologie van gedachtencontrole, menticide en hersenspoeling. De Nederlands-Amerikaanse dr. Joost Meerloo was hoogleraar psychiatrie en sociale psychologie. Hij was verbonden aan de Columbia Universiteit en was universitair hoofddocent psychiatrie aan de New York School of Psychiatry. In Engeland werd hij psychologisch adviseur van het Bureau Militair Gezag van het Nederlandse ministerie van Oorlog in ballingschap.
  Sinds 1933, toen een volledig gedrogeerd en door zijn strafproces geconditioneerd menselijk wrak (Marinus van der Lubbe) bekende de veroorzaker te zijn van de Reichstagbrand in Berlijn, heeft dr. Meerloo de methoden bestudeerd waarmee systematische mentale druk mensen tot mensonterende onderwerping brengt, en waarmee totalitaristen hun subjectieve ‘waarheid’ in het brein van hun slachtoffers prenten. Dr. Meerloo is van mening dat totalitaire methoden door druk op de zwakke punten in de constitutie van mensen iedereen in een ‘verrader’ kunnen veranderen. In Hersenspoeling gaat hij veel verder dan de directe militaire implicaties van mentale marteling als hij beschrijft hoe onze cultuur onopvallende symptomen vertoont van het onder druk zetten van het denken van de mensen.
  Hij presenteert een systematische analyse van de methoden van hersenspoeling en mentale marteling en dwang en laat zien hoe een totalitaire strategie met gebruik van massapsychologie tot een gesystematiseerde ‘verkrachting van het verstand’ leidt. Hij beschrijft het nieuwe tijdperk van de Koude Oorlog met zijn mentale terreur, woordenschat en semantische mist, het gebruik van angst als middel tot massale onderwerping, en het gevaarlijke, verwarrende probleem van verraad en loyaliteit. John Dollard schreef in The New York Times:
  ‘Dr. Meerloo is een gepassioneerd promotor van een democratische levenswijze als een algemeen menselijk doel, en niet alleen als een middel om de totalitaristen van het lijf te kunnen houden. Elke nadenkende Amerikaan zou wat van zijn eigen tijd moeten gebruiken - zijn tijd voor zelfontwikkeling - om dit boek te lezen. Dr. Meerloo laat in zijn eigen persoon zien wat de psychoanalyse kan doen wanneer het vrijelijk wordt gecombineerd met sociaalwetenschappelijke kennis. Hij is een opmerkelijk ontwikkeld individu; ja, hij is een van de grote woordvoerders van de democratische wereld en iedereen zou hem moeten kennen.’
  Hersenspoeling, het bekendste werk van dr. Meerloo, is niet alleen geschreven voor experts en wetenschappers, maar ook voor de geïnteresseerde leek.
  De eerste twee en een half jaar van de Tweede Wereldoorlog in Nederland bracht dr. Meerloo door onder de druk van de Duitse bezetter en was hij meer dan eens getuige van de nazi-methoden van mentale marteling. In die tijd kon hij zijn psychiatrische en psychoanalytische kennis gebruiken om enkele van de slachtoffers te behandelen. Daarna ontsnapte hij na persoonlijke ervaringen met gedwongen verhoor uit een nazigevangenis en aan een zekere dood naar Engeland, waar hij als hoofd van de psychologische afdeling van de Nederlandse strijdkrachten officieel de verschillende dwangmethoden kon observeren en bestuderen. In deze hoedanigheid moest hij niet alleen verraders en collaborateurs onderzoeken, maar ook die leden van het verzet die de uiterste mentale druk hadden doorstaan. Later, als Hoge Commissaris voor Welzijn, kwam hij in nauwer contact met degenen die fysieke en mentale marteling hadden ondergaan.
  Na de oorlog vertrok hij naar de Verenigde Staten. Naarmate er meer en meer gevallen van gedachtenbeheersing, hersenspoeling en mentale dwang werden onthuld - kardinaal Mindszenty, kolonel Schwable, Robert Vogeler en anderen - groeide zijn interesse voor dit onderwerp. Het was dr. Meerloo die het woord ‘menticide’ - dat is ‘het doden van het verstand of het vermogen tot zelfstandig denken’ - bedacht voor deze merkwaardige misdaad. Zijn kennis van deze totalitaire procedures is officieel erkend; hij trad op als getuige-deskundige in de zaak van kolonel Schwable - de officier van het Korps Mariniers die na maanden van fysieke en mentale marteling na zijn gevangenneming in Korea moest bekennen dat hij had deelgenomen aan bacteriologische oorlogsvoering.

Voorwoord

   ‘En weest niet bevreesd voor hen, die wel het lichaam doden, maar de ziel niet kunnen doden’ (…) (Matt. 10:28).

   Dit boek probeert de vreemde transformatie van het vrije menselijke verstand in een automatisch reagerende machine weer te geven - een transformatie die veroorzaakt kan worden door sommige van de culturele onderstromen in onze huidige maatschappij, alsook door experimenten die gebruikt worden om een politieke ideologie te verwezenlijken.
   De ‘verkrachting’ van het verstand en het heimelijk beïnvloeden van de gedachten (en dus het gedrag) van de mens zijn twee van de oudste misdaden van de mensheid. Zij begonnen waarschijnlijk lang geleden in de prehistorie toen de mens voor het eerst ontdekte dat hij de menselijke kwaliteiten van empathie en begrip kon misbruiken om macht over zijn medemens uit te kunnen oefenen. Het woord ‘verkrachting’ is afgeleid van het Latijnse werkwoord rapere (grijpen, wegrukken, wegvoeren), maar het is ook gerelateerd aan de Engelse werkwoorden ‘to rave’ (overweldigd worden, in vervoering zijn) en ‘to raven’ (plunderen, roven, stelen, binnendringen, binnenvallen, overweldigen, wederrechtelijk in bezit nemen).
   De moderne woorden ‘hersenspoeling’, ‘gedachtencontrole’ en ‘menticide’ gebruik ik om een duidelijker beeld te geven van de feitelijke methoden waarmee de integriteit van de mens kan worden geschonden. Als een begrip of idee de juiste naam krijgt, kan het gemakkelijker herkend worden, en het is door die herkenning dat de kans op een systematische correctie zich aandient.
   De lezer zal in dit boek een discussie vinden over sommige van de gevaren die de culturele interactie bedreigen. Het boek benadrukt de enorme culturele gevolgen van een geforceerd, ongewenst binnendringen in het mentale leven. Het zijn niet alleen de kunstmatige technieken van dwang die van belang zijn; vooral het onopvallende, niet opdringerige binnendringen van onze gedachten en gevoelens is belangrijk. Het gevaar van de vernietiging van de ziel kan vergeleken worden met de dreiging van een totale lichamelijke vernietiging door een atoomoorlog. Ja, deze twee zijn nauw met elkaar verbonden.
   Mijn benadering van dit onderwerp is gebaseerd op het geloof dat wij alleen tot de kern van een probleem door kunnen dringen als wij het van verschillende kanten bekijken.
   Volgens Niels Bohrs complementariteitsprincipe kun je het vrij eenvoudige fenomeen van de natuurkunde van verschillende kanten bekijken; er zijn verschillende en schijnbaar tegenstrijdige concepten nodig om natuurkundige fenomenen te beschrijven. Bijvoorbeeld: voor de verklaring van elektronen zijn zowel het begrip van deeltjes als het begrip van golven nuttig. Dat geldt ook voor de zelfs nog complexere psychologische en sociale interacties. We kunnen niet alleen door een eenvoudige pavloviaanse bril naar hersenspoeling kijken. In dit boek probeer ik er ook naar te kijken vanuit een klinisch beschrijvend perspectief, en vanuit het freudiaanse begrip van de psychologie. Ik probeer naar hersenspoeling te kijken vanuit het gezichtspunt dat algemene mentale dwang bij elke menselijke interactie kan voorkomen.
   Communicatie van elke soort kun je bijna vergelijken met het spelletje blikken gooien. Hoe meer ballen je gooit, hoe groter de kans is dat je alle blikken raakt. Hoe meer benaderingen je gebruikt voor het oplossen van een probleem, hoe groter de kans is dat je de kern ervan ontdekt en begrijpt. Zo’n gedetailleerde behandeling van ons onderwerp is onmogelijk zonder af en toe in herhaling te vallen.
   In dit boek begin ik met het specifieke onderwerp van geplande en bewuste mentale dwang en daarna zal ik de meer algemene vraag van de invloeden in de moderne wereld die ertoe neigen de mens te robotiseren en te automatiseren bespreken. De laatste hoofdstukken zijn gewijd aan innerlijke kracht (het ontwikkelen van een ruggengraat): de eerste stap in de richting van het leren onze mentale vrijheid te behouden.
   Een van de grote Nederlandse schrijvers - Multatuli - schreef een brief aan zijn vriend waarin hij zich verontschuldigde voor de lengte van zijn brief. Hij had geen tijd gehad om een kortere brief te schrijven. Door deze paradox maakte hij een deel van het probleem duidelijk van al het zoeken naar manieren om ons uit te drukken en te communiceren. Het vergt veel tijd om een idee heel precies op een goed overdraagbare wijze uit te drukken. Maar wanneer je iets kort en eenvoudig beschrijft, wordt je dat niet altijd in dank afgenomen. Vooral de moderne psychologie staat bol van ‘supergeleerdheid’ - met de verborgen bedoeling het lezerspubliek ontzag in te boezemen. Degene die zich in eenvoudige bewoordingen probeert uit te drukken, zonder gebruik te maken van jargon (vaktaal), loopt het risico dat hij simplistisch en onwetenschappelijk genoemd wordt. Desalniettemin ben ik me ervan bewust dat ik al zo lang ondergedompeld ben geweest in psychologische terminologie, dat ik er niet helemaal aan ontkom om psychologische taal te gebruiken. De echte test van psychologische duidelijkheid (helderheid) is de manier waarop de leek de op deze wijze gedeelde ideeën in zich opneemt en verstaat. Het was mijn doel om voor het algemene publiek te schrijven, niet om de nieuwsgierigheid te bevredigen, maar om wat orde te brengen in de chaos van onze tijd.
   Elk woord dat een mens spreekt, is eigenlijk een vorm van plagiaat. De taak van een auteur is de kennis en emotionele invloeden van zijn eigen tijd in zich op te nemen, die te verrijken met zijn eigen ervaringen en ze op zijn eigen persoonlijke manier te presenteren.
   Ik dank iedereen van wie ik ideeën heb mogen en kunnen gebruiken, vooral hen die mij inspireerden om mijn eigen gedachten over dit controversiële onderwerp aan het papier toe te vertrouwen.

J. A. M. M.
Januari 1956